توسعه پایدار به علت در نظر داشتن توامان ارتقا زندگی افراد و حفاظت از سرمایه های طبیعی، رویکردی پذیرفته شده در مباحث مربوط به توسعه است. حفاظت از تنوع زیستی از عوامل تعیین کننده در نیل به اهداف توسعه پایدار است. برای پایدار بودن حفاظت باید همه بخش ها درگیر شوند چنانچه در سیاست های توسعه پایدار، مشارکت افراد، عاملی ضروری است. مشارکت و معیشت با هم گره خورده اند؛ در واقع حفاظت از تنوع زیستی زمانی می تواند به نحو احسن محقق شود که به معیشت و سبد اقتصادی افراد کمک کند و به نوعی منفعتی دوسویه را ایجاد کند و معادله ای برد-برد باشد. محققان توسعه نیز اذعان داشته اند که اطلاع رسانی و آموزش و تقویت معیشت به طور توامان از مهم ترین عوامل اجتماعی است که جامعه را به سمت توسعه پیش خواهد برد. از جمله راه هایی که می توان توسط آن معیشت را وارد حفاظت کرد و بالعکس، وجود بخش صنایع دستی است. این امر خصوصا در کشورهای در حال توسعه حائز اهمیت است. در واقع با توجه به ویژگی های منحصر به فرد و توانایی بالقوه صنایع دستی در توسعه گردشگری و توسعه پایدار، بستر مناسبی برای تقویت معیشت و در عین حال برانگیختن مشارکت فراهم می آید.
یقینا اگر حفاظت با معیشت مردم گره بخورد نتایج پربار و پایداری خواهد داشت از اینرو پرداختن به صنایع دستی در پروژه های حفاظتی بسیار مهم است. از اثرات مثبت رونق و توسعه صنایع دستی می توان به افزایش تولید و سودآوری برای کسب و کارها، افزایش اشتغال و کاهش بیکاری، حمایت از فرهنگ و هنر محلی، حفظ میراث فرهنگی منطقه، رشد صادرات و جذب سرمایه خارجی، بهبود شرایط زندگی محلیان به دلیل رونق اقتصاد منطقه اشاره کرد.
در پروژه کرکس کوچک نیز صنایع دستی از ابتدای امر در دستور کار قرار داشت. سعی ما بر آن بود با عطف توجه به ظرفیت های محلی، محصولاتی با کیفیت و در عین حال با قیمت تمام شده کمتر از محصولات رقیب تولید شود. در این خصوص با بخش های بومی، دولتی و مجریان پروژه های پیشین انجام شده در جزیره قشم بحث و تبادل نظر صورت گرفت.
ابتدا طراحی محصولات نمدی و قلاب بافی آغاز شد به دلایلی از جمله: مواد اولیه ارزان و در دسترس، زمان بر نبودن یادگیری و یاددهی آن، عرضه محصولی با قیمت تمام شده کمتر از محصولات رقیب و در عین حال عرضه محصولی با کیفیت. در این زمینه تلاش بر این بود تا طرح ها چشم نواز و خاص باشند به طوری که محصول نهایی در نوع خود متمایز باشد. از آنجا که با تکنیک های قلاب بافی و نمد محصولی با طرح کرکس کوچک عرضه نشده بود، فرایند طراحی و اجرای محصولات در چند مرحله انجام و ارزیابی شد. محصولات مختلفی اعم از انواع کوسن، جا کلیدی و... طراحی شد. در نهایت یک مدل جاکلیدی و نشانگر کتاب با تکنیک قلاب بافی نهایی شد. محصولات مذکور کیفیت قابل توجهی داشت در عین حال هزینه مواد اولیه آن پایین بود و مواد اولیه آن نیز در دسترس بود. محصولات نمدی نیز بعد از ارائه چندین طرح، به مرحله اجرا رسید. اما در مسیر اجرای پروژه در جزیره قشم، برخی محصولات پیشنهادی از جمله قلاب بافی ها با اقبال خانم های محلی مواجه نشد زیرا تمایل خانم ها عموما بر این بود تا با استفاده از آنچه از قبل به نحوی آموخته اند (گلابتون دوزی) کاری انجام دهند.
یقینا در پروژه های مشارکت محور از یک سو نظر بومیان و موافقت آنان در همه مراحل کار از جمله اولویت ها و شاید بتوان گفت از جمله خطوط قرمز است از سوی دیگر هر ایده و نگاهی با محور حفاظت می تواند به سان بذر جدیدی عمل کرده، شکوفا شده و ثمر دهد تا همگان از محصول ان بهره مند شوند. در این خصوص علی رغم اینکه رایزنی های اولیه ما، طرح های پیشنهادی اولیه را مخالف سلیقه بومی نشان نمی داد اما در میانه کار متوجه شدیم اقبال چندانی از سوی بومیان در مورد آن دیده نمی شود لذا برخی فعالیت ها علی رغم صرف انرژی بسیار برای آماده سازی اولیه، کنار گذاشته شد.
البته در این خصوص طبیعتا با تحقیقات اجتماعی می توان عوامل مفقوده را شناسایی کرد و دلیل یا دلایل این امر را به نوعی دریافت. با در نظر داشتن این نکته که سابقه پروژه های مشارکتی با محور حفاظت در ایران عمر طولانی ندارد، در این خصوص در بسیاری از تحلیل های جامعه شناختی معطوف به ویژگی های درونی، عواملی چون تاثیر متنفذان و برگزیدگان، اهمیت به حیات مادی، وجود روحیه نوگرایی، نیاز و شوق به دانستن و استقبال از ایده های نو، وجود عناصری در بافت کلی جامعه که امید و انگیزه آموختن را در درون افراد پرورش دهد، وجود نظرات مساعد درباره مشاغل و محصولات جدید و... ذکر شده است. در واقع عوامل متعددی بستر شکوفایی روحیه تغییر را موجب می شوند. هر چند به زعم بسیاری از محققان، برخی ارزش ها باید طی یک یا دو نسل پرورانده شوند تا اعتبار ارزش های پیشین کمرنگ شود. در آخر باید بگوییم نمی توان این امر را لزوما به وجود یا عدم وجود صفت یا خاصیت روحی خاصی نسبت داد اما می تواند یکی از عواملی باشد که نیاز به بررسی دارد.
بعد از آن، فعالیت ها در دوبخش پیش رفت: یکی طراحی عروسک کرکس کوچک که از سوی مردم و مسئولان محلی بسیار مورد استقبال واقع شد و دیگری محصولات گلابتون دوزی با طرح کرکس کوچک.
بخش عروسک کرکس کوچک
وقتی کرکس کوچک نماد پرندگان جزیره قشم شد، باید شخصیت نمادین برای آن طراحی می شد. عروسک پولیشی را از این جهت انتخاب کردیم که به نوعی محصولی در قالب مدرن داشته باشیم تا سلایق مربوط به خود را پوشش دهد. فرایند طراحی عروسک بسیار زمان بر بود زیرا نمونه ای منحصر به فرد بود. از اینرو ده ها بار الگوی آن، طراحی و عروسک اجرا شد تا اینکه الگوی زیر نهایی شد:
در کلیه مراحل، قسمت های مختلف بدن عروسک (اعم از نوک، تنه، بال ها، دم، پرهای دور سر و ...) اصلاح شد. ضمن اینکه در خصوص مواد اولیه به کار رفته در آن نیز طی چندین مرحله اصلاحاتی صورت گرفت. از آنجا که سعی بر آن بود که مواد اولیه ارزان و در عین حال با کیفیت باشند لذا در مورد پارچه های به کار رفته در عروسک جست و جوی فراوانی صورت گرفت تا علاوه بر موارد فوق، از جهت رنگ و جنس نیز همخوانی لازم با گونه موجود در طبیعت را داشته باشد. همچنین سعی بر آن بود تا عروسک به شکل کاملا واقعی (آنگونه که در طبیعت هست) طراحی نشود؛ زیرا به زعم کارگروه صنایع دستی، با این نوع طراحی علاوه بر اینکه به جذابیت بصری عروسک افزوده می شود، ویژگی های شاخص پرنده نیز به شکلی ساده تر و درنتیجه بهتر برای عموم نمایانده می شود.
در زمینه اصلاح عروسک با موسسه حافظان طبیعت پایدار تبادل نظر صورت گرفت. لازم می دانم از همراهی صبورانه و محبت آمیز مدیر عامل موسسه حافظان طبیعت پایدار خانم نوشین نقوی و همچنین رئیس هیئت مدیره موسسه حافظان طبیعت پایدار آقای علی حیاتی تشکر کنم. راهنمایی های ایشان در مسیر اصلاح عروسک در زمینه های مختلف اعم از تهیه مواد اولیه، طراحی الگو و... بسیار راهگشا بود. ضمن اینکه نظر خانم نقوی نیز بر این بود که طبق تجربه ایشان، طراحی عروسک به این شکل برای کودکان بسیار جذاب است. در سفرهای کارگروه به جزیره قشم نیز بومیان جزیره طرح عروسک را جذاب ارزیابی کردند. پروژه های پیشین نیز طراحی عروسک را تایید کردند چنانچه مدیر اداره محیط زیست سازمان منطقه آزاد و مجری پروژه حفاظت از کوسه ماهیان، آقای علی نصیری اذعان کردند موارد این چنینی که ویژگی منحصر به فرد و در عین حال کارتونی دارند بهتر در دامنه توجه عموم نفوذ می کنند. در این زمینه همچنین مسئول صنایع دستی سازمان منطقه آزاد جزیره قشم خانم میترا رنجبر تاکید کردند که عروسک هایی با طراحی اینچنینی برای کودکان جذابیت بیشتری دارد و انتخاب اغلب کودکان است و ایشان به تجربه این امر را مشاهده کرده اند ضمن اینکه برای بزرگسالان نیز جذاب است.
در گام بعد در این بخش، تصمیم کارگروه صنایع دستی بر آن بود تا به مدد تخیل کودکان جزیره برای عروسک داستان سرایی و نقاشی داشته باشیم تا از این طریق، شخصیتی برای کرکس کوچک طراحی شود که رنگ و بوی بومی و تخیل قوی کودکانه در آن گنجانده شود. این کار در مراکز پیش دبستانی طبل و زیرانگ با همکاری تحسین برانگیز مربیان در حال انجام است که هم اکنون به دلیل اتمام سال تحصیلی با اندکی تاخیر همراه خواهد بود.
پس از نهایی سازی طراحی عروسک، در رابطه با تولید عروسک ها در شهر تهران جست و جوهایی به عمل آمد، در این کارگاه ها تولید به سرعت، با تیراژ بالا و قیمت پایین انجام می گرفت. اما از آنجا که هدف ما تولید بومی این عروسک بود لذا در مرحله اول با همکاری کم نظیر و دلسوزانه معاونت آموزش و پرورش خانم دکتر زارعی، دو مورد از هنرستان ها در طبل و سوزا به ما معرفی شد، به هنرستان های مذکور مراجعه کردیم و نمونه بریده شده بر روی پارچه را به همراه سایر ملزومات عروسک در اختیار داوطلبین قرار دادیم علی رغم تلاش تحسین برانگیز داوطلبین، محصول نهایی قابلیت عرضه برای فروش را نداشت ضمن اینکه ظرفیت های تولید نیز آنگونه که انتظار می رفت نبود. در حال حاضر در خصوص تولید تعداد بالای عروسک با موسسه سرای امید زندگی قشم (مجموعه جوانان قشم) وارد مرحله تولید بومی شده ایم. موسسه مذکور از موسسات بومی و حرفه ای در زمینه اشتغال زایی بانوان است. لازم می دانم از همراهی خانم آمنه برمه مسئول موسسه مذکور تشکر کنم. اکنون پس از جلسات متعدد و تولید موارد آزمایشی امیدواریم در آینده ای نزدیک شاهد در دسترس بودن این محصول برای ارائه باشیم.
هرچند بحث تولید ما تا حدی مشخص شده اما بحث مهم عرضه، تا اجرای نهایی فاصله دارد. امیدواریم بتوانیم با ایجاد ارتباط مستقیم بین دو بخش فروش و تولید، این بخش از پروژه را نیز به بهترین نحو به انجام برسانیم. امید آنکه کرکس کوچک حقیقتا نمادی از پرندگان جزیره باشد و در معیشت و فرهنگ مردم بومی تاثیرات چشم گیری داشته باشد.
بخش گلابتون دوزی
از آنجا که طرح کرکس کوچک جز طرح های سنتی گلابتون دوزی نبود لذا طراحی و اجرای آن زمان بسیاری برد. بعد از کشیدن چندین طرح توسط خانم های گروه گلابتون دوزی، یک طرح، نهایی و اجرا شد.
وقتی خانم ها جست و جوی بیشتری کردند و ما نیز عکس هایی را در اختیار ایشان قرار دادیم یک طرح در حال پرواز نیز کشیده شد ضمن اینکه در طرح اولیه نیز اصلاحاتی صورت گرفت. در ابتدای امر تمایل ما بر این بود تا خانم ها به سلیقه خود، طرح را بر روی محصولاتی گلابتون دوزی کنند. دو مدل کیف پیشنهاد شد و دو طرح مذکور بر روی کیف ها اجرا شد.
از آنجا که کیف های دوخته شده علاوه بر اینکه کاربری لازم را نداشت از جهت رنگ، جنس و... کیفیت قابل قبولی نداشت، تصمیم گرفتیم محصولاتی با کاربری بیشتر و عمومی تر، مواد اولیه زیبا و در عین حال بادوام طراحی و اجرا کنیم. در جست و جوها و تبادل نظر های انجام گرفته، یک مدل کیف زیپدار و یک کیسه کوچک تصویب شد. سپس تصمیم گرفتیم عناصر بومی و اصیل جزیره قشم را نیز به صورت نمادین، در کنار طرح کرکس کوچک بیاوریم. در این خصوص برخی خانم ها طرح هایی را پیشنهاد کردند. برای اطمینان از طرح های اصیل، با موسسه آوای طبیعت پایدار خانم احسانی تبادل نظر صورت گرفت. با توجه به فعالیت های پیشین ایشان در جزیره نکات مفیدی را در یافتیم. طرح هایی از قبیل گل اطلسی، استبرق و برگ کنار انتخاب شد.
در خصوص گلابتون دوزی مشکلات و موانع زیادی پیش رو بود. بسیاری از خانم ها سفارش گلابتون دوزی برای کار جدید را نمی پذیرفتند اغلب تمایل داشتند طرح های از قبل موجود را بر روی محصولات قبلی (شلوار بندری و...) اجرا کنند و از ایده های دیگر استقبال چندانی نمی کردند. با تعداد زیادی از این افراد صحبت کردیم پروژه را برای ایشان شرح دادیم علی رغم این توضیحات، بسیاری به دلایل گفته شده تمایل به قبول سفارش ما نداشتند. در این میان برخی از افراد که کار را می پذیرفتند (علیرغم توضیحات ما) قیمت های بسیار بالایی پیشنهاد می دادند. برخی عقیده داشتند که سفارشات، همه باید قیمت بالایی داشته باشند از آنجا که به قول خانم های روستا، فصل لباس بندری هم فرا رسیده بود بسیاری خانم ها تمایل به قبول چنین سفارشاتی با قیمت های بالا را داشتند(خصوصا سفارشات مربوط به نوعروسان). البته بسیاری از محصولات گلابتون دوزی قیمت بالایی دارد و همانطور که در مراسم عروسی در روستاهای قشم مشاهده شد، بسیاری از افراد دوخت های ماشینی را اغلب به سبب ارزان بودن ترجیح می دهند که این خود می تواند تهدیدی جدی برای این هنر اصیل باشد. در رایزنی هایی که صورت گرفت برخی از خانم ها داوطلب دوخت کیسه شدند. طرح ها را با نخ گلابتون بر روی کار اجرا کردند که اصلاح کار با ایشان هنوز در حال انجام است.
در تبادل نظری که در این رابطه با مسئول صنایع دستی سازمان منطقه آزاد خانم میترا رنجبر صورت گرفت، ایشان نیز اذعان داشتند که به نظر می رسد اغلب قیمت ها سلیقه ای است و عموما افرادی که مشتری بیشتر دارند قیمت های بالاتری را نیز پیشنهاد می دهند. همچنین برخی از پروژه ها موجب بی اعتمادی مردم بومی شده اند. زیرا به شکل واسطه بین تولید کننده و فروشنده عمل کرده اند به طوری که تولید کننده اطلاعی از نحوه و نوع فروش محصول خود ندارد. حرف ایشان کاملا صحیح بود و در جست و جوهای به عمل آمده ما نیز این خلا کاملا آشکار بود به گونه ای که بسیاری از گروه های فعال جزیره در این زمینه نیز عدم اعتماد خود را ابراز می کردند.
از آنجا انواعی طرح ها و دوخت ها با تکنیک گلابتون دوزی قابل اجراست و خانم ها عموما با طرح های جدید انس نگرفته اند، این فرایند هنوز ادامه دارد. فرایند شرح، توسعه و پیشرفت ادامه دارد و امیدواریم محصولاتی از این دست را در اینده داشته باشیم.
درس آموخته های مهم ما در جزیره قشم
به نظر می رسد پروزه ها باید به طور عمیق وارد بحث صنایع دستی بشوند اما متاسفانه به دلیل اینکه محدودیت زمانی در پروژه ها بخش بسیار مهمی است اکثر پروژه ها به جای روی آوردن به یک سیستم تولیدی کارا از صنایع دستی بر مبنای فرهنگ بومی، به سفارش گذاری های فرمایشی اکتفا کرده اند. به طوری که در حال حاضر شاهد طرح هایی هستیم که صرفا به صورت سفارشی تولید شده و پس از ان هم هیچگونه پیگیری در رابطه با آن صورت نگفته است و در واقع از بخش بومی جزیره صرفا به عنوان انجام دهنده سفارشات موقتی استفاده شده و صنایع دستی آنگونه که باید نهادینه نشده است.
طی تبادل نظر با متخصصین و مجریان پروژه های پیشین در جزیره قشم و کسانی که در برخی پروژه ها بسیار تخصصی به این امر پرداخته اند نیز به این مساله اشاره شد. نتیجه این می شود که وقتی گروهی می خواهد کاری را به واقع به صورت پایه ای و عمیق اجرا کند در درجه اول زمان محدودی دارد و این اجازه نمی دهد آنچنان که باید و شاید کار را انجام دهد. در درجه دوم اعتمادسازی و ساختن بستر اولیه به زمان بسیار طولانی احتیاج دارد.
ما همه تلاش خود را کردیم تا صرفا محصول نهایی را هدف قرار ندهیم بلکه رسیدن به آن ساختار مناسب تولید و عرضه را هدف قرار دهیم. سفارش موقتی محصول یقینا می تواند در بخش صنایع دستی به عنوان یک تهدید جدی، قابل تامل و مهم قلمداد شود.
به نظر می رسد علی رغم فعالیت های گذشته اکثر گروه ها خود را واسطه میان تولید کننده و فروشنده قرار داده اند و چون از طرفی اکثر مجریان پروژه دیگر در جزیره حضور ندارند لذا ارتباط خوب و معناداری بین تولید کننده و فروشنده برقرار نیست و واسطه ها اغلب حذف یا ضعیف شده اند. این باعث می شود فعالیت های انجام شده به نتیجه مطلوب و گردش اقتصادی نرسد.
پس مجریان حتی با حسن نظر و خیرخواهی به هیچ عنوان نباید خود را بین تولیدکننده و فروشنده قرار دهند. این اشتباه بزرگی است که نباید انجام شود.
ما هم تمام تلاش خود را خواهیم کرد که ارتباط خوبی بین این دوبخش ایجاد کنیم هر چند زمینه مخدوش ایجاد شده باعث می شود که این کار با کندی مواجه شود. بسیار خرسندیم که به دستاوردهایی رسیدیم که می توانیم هم در این پروژه و هم در پروژه های بعدی از آن ها بهره ببریم. درواقع رسیدن به توسعه پایدار در سخن آسان اما در عمل دشواری های خاص خود را دارد و حمایت همه بخش ها (اعماز بومی و دولتی) را می طلبد.
با تشکر از
- معاونت اجتماعی فرهنگی و گردشگری سازمان منطقه آزاد قشم
- مدیر محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم
- رئیس اداره صنایع دستی سازمان منطقه آزاد قشم
- مدیر اداره محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم
- معاونت آموزش و پرورش منطقه شهاب
- مدرس و فعال اجتماعی روستای گورزین
- مدیریت مجموعه نخل پگروم سهیلی
- مربیان مراکز پیش دبستانی طبل و زیرانگ
- مدیریت هنرستان های یادگار امام طبل و ام سلمه سوزا
- پیشکسوت و مربی تیم بسکتبال استقلال قشم
- موسسه آوای طبیعت پایدار
- موسسه حافظان طبیعت پایدار
- موسسه سرای امید زندگی قشم (مجموعه جوانان قشم)
- گروه ها و افراد گلابتون دوزی در روستاهای نخل گل و سهیلی
- و بسیاری از کسانی که ما را همراهی کردند.
گردآورنده: صونا احدیان
خانه 
مشاهدات 
خبرنامه 
بازگشت