صنایع دستی، معیشت و توسعه پایدار

نویسنده و گردآورنده: صونا احدیان

مدیر کارگروه صنایع دستی پروژه حفاظت مشارکتی از کرکس کوچک - قشم

صنایع دستی از نیاز و خواسته افراد جامعه و در بستر فرهنگ و تمدن شکل گرفته و شناخته شده است لذا در طول تاریخ از ضروری ترین عوامل حفظ تمدن بشر بوده است. بنابراین صنایع دستی دو ویژگی فرهنگی بودن و مصنوع بودن را داراست و با توجه به این ویژگی ها به نوعی نمایانگر باورها و آداب یک جامعه است و بدین ترتیب می تواند نمایانگر هویت یک منطقه/اقلیم باشد. دیگر ویژگی صنایع دستی هنری بودن آن است زیرا هر فرهنگی زیبایی شناسی خاص خود را دارد پس، از این نظر نیز بخشی از هویت هر قوم می تواند باشد. هر سه ویژگی فرهنگی بودن، مصنوع بودن و هنری بودن صنایع دستی از بستر معیشتی یک منطقه برخاسته و بدین ترتیب تجسمی از خلاقیت، مهارت و ایده های هر بوم است.

صنایع دستی همچنین می تواند چونان یک رسانه عمل کند همانطور که در رسانه عوامل بصری نقش مهمی دارند، صنایع دستی نیز می تواند به عنوان تجسمی بصری، به نوعی آگاهی، علم، ذوق و زیبایی شناسی یک منطقه، فرهنگ و... را بنمایاند. 

از آنجا که صنایع دستی در زمانه و فرهنگ خود متولد می شود به تبع تغییرات این دو(اعم از تغییرات اجتماعی، اقتصادی، اقلیمی و...)، دستخوش تغییراتی می شود به این جهت در طول زمان به فراخور نیازها و خواسته های مادی و معنوی مخاطبان، شرایط زیستی و ... تغییر کرده است. هر چند در دهه های اخیر با رشد بی سابقه تغییرات تکنولوژیکی ، صنایع دستی هم مانند بسیاری از جوانب زندگی خصوصا در کشورهای در حال توسعه، با همان سرعت تغییر نکرده است.

در خصوص اهمیت صنایع دستی باید افزود علاوه بر اینکه امکانی است برای نمایاندن هویت و فرهنگ، بعد اقتصادی را نیز داراست که به نوبه خود می تواند از سویی نقش موثر در توسعه پایدار داشته باشد و از سوی دیگر در زمینه توسعه فرهنگی و اجتماعی راهگشا باشد. همچنین به علت ضرورت توجه به این مفهوم و مصادیق آن، 10 ژوئن هر سال که مقارن با 20 خرداد ماه است به عنوان روز جهانی صنایع دستی نام گذاری شده است؛ با توجه به ویژگی ها و اهمیت آن پیداست که توانایی بالقوه ای در ارتقای معیشت و نقش به سزایی در تقویت گردشگری و توسعه پایدار دارد. هر چند این راه نیز مانند سایر راه ها خالی از موانع و مشکلات نیست و نیاز به برنامه ریزی دارد.

امروزه صنایع دستی به عنوان یکی از راه های اشتغال زایی در کشورهای در حال توسعه شناخته می شود،  چنانچه در بسیاری از تحقیقات انجام شده به نقش انکار ناپذیر صنایع دستی در توسعه کشورهای در حال توسعه اذعان شده است. از آنجا که صنایع دستی در مقایسه با سایر رشته ها نیاز به سرمایه کلان ندارد، اغلب متکی به مواد اولیه در دسترس است و مراکز تولید و فروش آن را می توان در مناطق مختلف (اعم از شهری، روستایی و عشایری) ایجاد کرد، لذا می تواند با ایجاد اشتغال و به تبع درآمد، در حل مشکلاتی از قبیل بیکاری های فصلی، کوچ اجباری و... تاثیر به سزایی داشته باشد. 

سیاست های توسعه پایدار بر این بوده تا ابعاد محیطی، اقتصادی، اجتماعی پایداری را با محوریت مشارکت افراد به طور توامان مد نظر قرار دهد و لذا اهداف گفتمان توسعه پایدار عبارتند از:

حفظ منابع طبیعی و محیط زیست: شامل حفظ منابع آب، خاک، هوا، گیاهان و جانوران است.

توسعه اقتصادی پایدار: به معنای توسعه ای که برای بلند مدت و با رعایت رفع نیازهای نسل های آینده صورت گیرد.

عدالت اجتماعی: به معنای تضمین حقوق اجتماعی و اقتصادی برای همه افراد جامعه به خصوص در کشورهای در حال توسعه است.

مشارکت شهروندان: به معنای فراهم کردن فرصت ها برای مشارکت شهروندان در امور مربوط به توسعه پایدار است.

در خصوص صنایع دستی، عموما توسعه پایدار محلی مطرح است. اینکه از ظرفیت های اجتماعی ساکنین و فعالان اقتصادی استفاده شود. به طور مثال می توان از طریق تشکیل گروه های کاری به منظور همکاری فعالان اقتصادی و ساکنین محلی اقدام کرد ضمن اینکه استفاده از منابع محلی به نوعی می تواند در افزایش درآمد فعالان اقتصادی و ساکنین محلی موثر باشد البته این عامل با افزایش آگاهی در خصوص توسعه پایدار و ترویج فرهنگ سبز به نحو احسن انجام خواهد پذیرفت. 

فرهنگ سبز مجموعه ای از روش ها، فرایندها و فناوری هایی است که برای حفظ و بهبود کیفیت محیط زیست و حفظ منابع طبیعی به کار گرفته می شود. این فرهنگ با هدف کاهش تاثیرات منفی انسان بر محیط زیست، جلوگیری از تخریب منابع طبیعی، حفظ تنوع زیستی و بهبود کارایی در استفاده از منابع در دسترس شناخته می شود. در فرهنگ سبز استفاده بهینه از منابع طبیعی و جلوگیری از اتلاف آنها در اولویت قرار دارد، برای دستیابی به این هدف از روش های مختلفی نظیر کاهش پسماندها، استفاده از منابع تجدید پذیر، بازیافت و... استفاده می شود. به طور کلی فرهنگ سبز به عنوان یک روش پایدار برای حفظ و بهبود محیط زیست و استفاده بهینه از منابع طبیعی است که در دستیابی به توسعه پایدار نقش راهگشایی دارد. در این راه آموزش ساکنان محلی برای ترویج فرهنگ سبز و اطلاع رسانی در خصوص تنوع زیستی نقش به سزایی دارد.

در گذشته انس و الفت مردمان هر اقلیم با محیط طبیعی شان بیشتر بود و نزدیکی با طبیعت در دستسازه ها و آثار هنری نیز نمایان بود اما به عللی از قبیل پیشرفت تکنولوژی، گسترش شهرها و... هر چه از گذشته های دور به امروز نظر می کنیم در می یابیم که این نزدیکی با طبیعت کمرنگ تر شده است. از آنجا که صنایع دستی طی سالیان، با روح مرز و بوم و اقلیمشان درآمیخته اند، ظرفیت بالقوه ای در عطف توجه دوباره به محیط زیست را دارند. با آموزش، مشارکت و برنامه ریزی می توان این رشته ارزشمند را هر چه بهتر همساز و حامی طبیعت کرد.

 پروژه فعلی از ابتدا در نظر داشت تا از صنایع دستی برای ترویج فرهنگ حفاظت و افزایش شناخت مخاطبان از گونه کرکس کوچک استفاده کند و با منقوش کردن گونه کرکس کوچک بر روی محصولات و استفاده از نماد کرکس کوچک، علاوه بر رونق این رشته و ارتقا معیشت بومیان، در آگاهی رسانی و لزوم توجه به تنوع زیستی به نحو احسن عمل کند.