علیرضا هاشمی، عضو گروه تخصصی كركس‌ها در اتحادیه جهانی حفاظت در گفت‌وگو با «اعتماد»:
كركس‌ها در اقصی‌نقاط دنیا، به استثنای استرالیا و قطب جنوب مشاهده می‌شوند. مدت‌هاست كه خبرهای نگران‌كننده‌ای از كاهش جمعیت كركس‌ها در كشورهای مختلف به گوش می‌رسد. جمعیت ۳ گونه از كركس‌های هندوستان، تنها در حدفاصل سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۰۷ میلادی بین ۹۷ الی ۹۹.۹ درصد، كاهش بی‌سابقه‌ای را تجربه كرد. البته هم‌اكنون كاهش جمعیت‌ها در هندوستان، نپال و پاكستان نسبت به گذشته، كند شده اما همچنان نگرانی‌هایی جدی احساس می‌شود. به جز كشورهای آسیایی مانند نپال و پاكستان، كشورهای اروپایی نظیر ایتالیا و اسپانیا هم دغدغه و برنامه‌های جدی برای حفاظت از كركس‌ها دارند. ایران، میزبان ۵ گونه كركس با نام‌های كركس سیاه (Cinereous Vulture)، كركس اوراسیایی (Griffon Vulture)، كركس كوچك (Egyptian Vulture)، هما (Lammergeier) و كركس پشت سفید (Indian White-backed Vulture) است. دانسته‌ها در مورد كركس‌های ایران، اندك و در مقابل مرز نادانسته‌ها، فراخ است. روزنامه اعتماد برای بررسی دلایل اهمیت حفاظت از كركس‌ها گفت‌وگویی با علیرضا هاشمی، مدیر گروه پرندهشناسی طرلان و عضو گروه تخصصی كركس‌های اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN/SSC/ Vulture Specialist Group) داشته است.
چرا بقای كركس‌ها مهم است؟
نقش كركس‌ها در طبیعت مهم و حیاتی است. اگر كركس‌ها بقایای در حال فساد جانوران را از اكوسیستم‌ها حذف نكنند، احتمال پراكنش جدی بیماری‌های مسری وجود خواهد داشت و سلامت اكوسیستم‌ها می‌تواند به راحتی از دست برود.
در اسپانیا تحقیقاتی انجام شده كه نشان داده كركس‌ها از طریق لاشه‌خواری هر ساله سودی معادل ۵۰ میلیون دلار را تنها به صنعت دامداری این كشور تزریق می‌كنند چرا كه اگر آنها لاشه‌های دام را نخورند، دامداران موظف خواهند بود كه لاشه‌ها را به مراكز خاصی حمل كرده و معدوم‌شان كنند.
وضعیت كركس‌ها در ایران چگونه است؟
پیشینه تاریخی و ادبیات ما نشان می‌دهد كه ایرانی‌ها از گذشته با كركس‌ها آشنا بوده‌اند. این شعر از گلستان سعدی كه می‌گوید: همای بر همه مرغان از آن شرف دارد/ كه استخوان خورد و جانور نیازارد؛ بیانگر یك خصلت متفاوت از یك گونه كركس بسیار زیبا و نادر است كه شاعر توانای پارسی به درستی آن را توصیف كرده. در حقیقت موقعیت جغرافیایی و وسعت كشورمان باعث شده شاهد حضور پررنگ كركس‌ها باشیم یعنی حتی در شرایط كنونی هم كه كركس‌ها تا به این اندازه با تهدیدات جدی در دنیا مواجهند، مشاهدات ما از كركس‌ها در كشورمان به نسبت خوب و زیاد است.
آیا مستندات علمی هست كه این گفته شما را تایید كند؟
واقعیت این است كه ما تا پیش از عضویت ایران در كارگروه تخصصی حفاظت از پرندگان شكاری مهاجر كه در اصل بخشی از توافق Memorandum of Understanding on the Conservation of Migratory Birds of Prey in Africa and Eurasia (Raptors MoU) است، مطالب خیلی زیادی در مورد كركس‌ها نمی‌دانستیم. نشست عضویت ایران در این كارگروه تخصصی، در اواخر زمستان 93و در جزیره قشم برگزار شد. گروه پرندهشناسی طرلان هم با حسن نظر گروه پرندگان و دفتر حیات وحش به عنوان نماینده بخش غیردولتی در این نشست حضور داشت و من آنجا با نماینده و مسوول كارگروه حفاظت از پرندگان شكاری مهاجر در كنوانسیون حفاظت از گونه‌های مهاجر وحشی (Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals, CMS) آشنا شدم و با تجمیع گزارشات سازمان حفاظت محیط زیست و اطلاعات موجود گزارشی هم از وضعیت پرندگان شكاری كشورمان ارایه كردم كه بسیار مورد توجه قرار گرفت. در خلال صحبت‌هایی كه در این نشست داشتیم، كارشناسان حاضر تاكید می‌كردند كه ۸۰ الی ۸۵ درصد از جمعیت جهانی كركس‌های مصری در دنیا از بین رفته؛ حال آنكه ما در كشور خودمان و مخصوصا جزیره قشم مشاهدات به نسبت خوبی از این گونه داریم اما در آن زمان هیچ مطالعه علمی قابل استنادی به خصوص از وضعیت زادآوری و لانه‌سازی این گونه از كشورمان در دست نداشتیم كه بتوان براساس آن در مورد وضعیت این گونه با قاطعیت صحبت كرد. دعوت این كارشناسان برای نشست كركس مصری بلغارستان كه قرار بود دو ماه دیگر برگزار شود، زمینه‌ای را فراهم كرد كه براساس آن مطالعه كلی را در این زمینه آغاز كردیم.
دقیقا چه مطالعه‌ای در این زمینه انجام شد؟
از آنجایی كه قرار بود در نشست بلغارستان، برنامه حفاظت از كركس مصری به صورت بین‌المللی نگاشته شود در نتیجه ما هم نیاز داشتیم كه گزارش‌هایی مستند از حضور این گونه را در كشورمان ارایه دهیم؛ حال آنكه چنین چیزی تا آن زمان در دست نبود. طبیعی است كه حضور در این برنامه برای گروه طرلان و مهم‌تر از آن كشورمان اهمیت داشت بنابراین تصمیم گرفتیم با هماهنگی سازمان حفاظت محیط زیست، پورتالی تحت عنوان «پورتال تخصصی گزارش‌های كركس مصری» به آدرس http: //www.ornithology.ir/ev/ راه‌اندازی شود.
این پورتال توانست با همكاری بخش دولتی و غیردولتی نه‌تنها مشاهدات و برخی سرشماری‌ها را از این گونه ثبت كند بلكه در عین حال اقدام به یك نظرسنجی كند و عوامل تهدیدكننده و حفاظتی را از دید كارشناسان دو بخش دولتی و غیردولتی مورد توجه قرار دهد.
در این پورتال، پرسشنامه‌ای وجود دارد كه كارشناسان و علاقه‌مندان مطلع می‌توانند در آن داده‌های مستند مربوط به زادآوری، سرشماری‌ها و جاهایی كه این گونه را در آن مشاهده كرده‌اند؛ ثبت و حتی عكس ارسال كنند.
با انجام همین كار به ظاهر ساده توانستیم یك گزارش آماری و ارزیابی خوب اولیه از وضعیت كركس مصری دست‌كم در ظرف سال‌های اخیر داشته باشیم. یكی از دستاوردهای جالب من از این ارزیابی، حضور شاخص كركس‌ها در زباله‌دانی‌ها بود. همان‌طوركه می‌دانید، روی موضوع مدیریت پسماند كارهایی انجام شده اما هنوز كافی نیست چنانچه خیلی از زباله‌های سمی ما مانند باطری هستند كه راهی مراكز دفن بهداشتی می‌شوند.
به هر صورت توانستیم در نشست بلغارستان با دست پر حاضر شویم و آنجا بود كه من با مسوول كمیته تخصصی حفاظت از كركس‌های اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN/SSC/ Vulture Specialist Group) آشنا شدم. طی صحبت‌هایی كه داشتیم، متوجه شدم كه این موضوع مدیریت پسماند چقدر مهم است و با چه جزییاتی باید روی آن كار شود.
خاطرم هست كه انجمن جهانی پرندگان (BirdLife International) هم در سال ۲۰۱۵ خبری را در همین زمینه با این مضمون كه «ایران مصرف داروی دیفلوفناك را در دامپزشكی به‌طور كامل ممنوع كرد» منتشر كرده. درست است؟
بله درست است. در آن زمان مسوول كمیته تخصصی حفاظت از كركس‌های اتحادیه جهانی حفاظت در صحبت‌هایی كه با ایشان داشتم، تاكید داشتند كه یكی از بزرگ‌ترین تهدیدهای كركس‌ها در جهان داروی دیفلوفناك و مشتقات آن است و می‌خواستند بدانند كه آیا ما می‌توانیم كمكی در این زمینه انجام دهیم یا خیر. این موضوع را با دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست و به‌طور اختصاصی دفتر بیماری‌ها مطرح كردیم و بنا شد كه اول شواهد و مستنداتی در این زمینه ارایه شود.
بررسی شواهد و مستندات به خوبی نشان داد كه وقتی این داروی غیراستروئیدی به دامی تزریق می‌شود، تا چند هفته بعد از تزریق و حتی پس از مرگ این تركیب شیمیایی را با خود خواهد داشت. بنابراین اگر هر پرنده شكاری به هر دلیلی طی این مدت از این لاشه تغذیه كند، یا خواهد مرد یا فلج خواهد شد یا اثرات مخرب دارو به صورت شدید در او بروز خواهد كرد.
در آن زمان سازمان حفاظت محیط زیست این اطلاعات را در اختیار سازمان دامپزشكی قرار داد و آنها اعلام كردند كه این دارو را در ایران استفاده نمی‌كنند؛ ضمن اینكه با هماهنگی‌هایی كه سازمان محیط زیست و سازمان دامپزشكی انجام دادند در نهایت واردات، تولید و مصرف دامپزشكی این دارو محدود و ممنوع اعلام شد. در خاورمیانه ما اولین كشوری بودیم كه این اقدام را انجام دادیم و آن زمان هم خیلی از منابع خبری مهم حفاظتی حیات وحش آن را بازتاب دادند.
آیا برنامه عمل (Action Plan) خاصی برای حفاظت از كركس‌های جهان تدوین شده؟
در سال 2017-2016 برنامه عمل چندگانه برای كل كركس‌های دنیا نوشته شد كه نشست مربوط به آسیای آن در بمبئی هند برگزار شد. گروه پرندهشناسی طرلان به عنوان بخش غیردولتی در این نشست حضور داشت. رویكرد جهانی به این صورت است كه نخست (Multiple Action Plan) و (Single Action Plan) در سطح بین‌المللی نوشته می‌شود و بعد آن را در حد ملی تدوین و بومی‌سازی كرده و به صورت منطقه‌ای و محلی اجرا می‌كنند.
هدف اتحادیه جهانی حفاظت هم این است كه تا سال ۲۰۲۰ میلادی، كلیه گونه‌های در معرض خطر جدی را از این منظر پوشش داده باشند. اتفاقا این موردی است كه كشور ما باید همت مضاعفی جهت بهبود وضعیت و تدوین برنامه‌های واقعی و نه صرفا كاغذی به كار ببندد.
چرا كركس‌ها در كل دنیا در معرض خطر هستند؟
واقعیت این است كه حدود ۸۰ درصد از جمعیت كركس‌ها در دنیا از بین رفته و از آنجایی كه خیلی از كركس‌ها از كشوری به كشور دیگر مهاجرت می‌كنند، اهمیت مساله بیشتر و از حیطه ملی به بین‌المللی وارد می‌شود. به عنوان مثال خاطرم هست كه در یكی از جلساتی كه در كشور بلغارستان برگزار شده بود، یك متخصص فوق دكتری گزارشی را از حفاظت كركس در ایتالیا ارایه و اشاره می‌كرد كه تحقیقات‌شان نشان داده كركس‌هایی كه در ایتالیا زادآوری می‌كنند چون از آفریقا می‌آیند و در آفریقا از زباله‌های رها شده تغذیه می‌كنند، در بدن‌شان میزان آرسنیك بالایی دارند كه این ماده باعث می‌شود تخم كركس‌ها در ایتالیا پوسته نازكی داشته باشد و جوجه قبل از در آمدن تخم از بین برود. با همین مثال ساده متوجه می‌شوید كه چرا حفاظت از كركس‌ها فقط در یك كشور مهم نیست. از طرفی همیشه وضعیت موجودات در بالای هرم‌های بیولوژیك از اهمیت بالایی برخوردار است.
پیش‌تر اشاره كردید كه كركس‌ها در كشور ما هم حضوری شاخص در مراكز دفع زباله دارند، این مساله چقدر در كشور خودمان می‌تواند برای كركس‌ها تهدید باشد؟
ما آمار تلفات چند ده عقاب دشتی را به دلیل تغذیه از لاشه مسموم در كنار زباله‌دانی‌ها داشته‌ایم و طبیعی است كه كركس‌ها و پرندگان شكاری ما هم در معرض این خطر هستند. درست است كه در بخش تفكیك زباله پیشرفت‌هایی داشته‌ایم اما هنوز نتیجه‌ای كه باید حاصل نشده. ما در كشور خودمان یك گونه شاخص از كركس‌ها را به نام هما داریم كه پرنده‌ای مقیم است بنابراین وظیفه حفاظت از آن فقط و فقط با خودمان است. این نكته را هم اشاره كنم كه تحقیقات زیادی روی این گونه در ایران انجام نشده بنابراین نه‌تنها وضعیت این گونه نیازمند مطالعه است بلكه باید روی تهدیدات آن هم با جدیت عمل كرد چون قرار نیست كه جای دیگری برای این گونه ارزشمند كاری انجام شود.
یكی از مهم‌ترین تهدیدات كركس‌ها در حال حاضر كاهش طعمه است كه باعث شده رقابت زیاد شود. غذای كمتر در طبیعت به معنای رجوع بیشتر كركس‌ها به زباله‌دانی‌ها و افزایش خطراتی مانند مواجهه با فلزات سنگین، مواد سمی و خطرناكی است كه به واسطه دفع باطری و باقیمانده مواد شیمیایی وارد چرخه دفع پسماند شهری می‌شوند. این مواد یا در لحظه یا به مرور تاثیرات منفی خود را بر جا می‌گذارند.
همه اینها را اگر در كنار تهدیداتی مانند كاهش زیستگاه‌های امن برای لانه‌سازی و برداشتن جوجه‌های كركس‌ها توسط انسان از لانه و تعداد كم جوجه‌ها در هر زادآوری بگذارید، متوجه می‌شوید كه كركس‌ها برای بقا با انواع و اقسام مشكلات دست به گریبان و به واقع نیازمند كمك هستند به‌طور مثال بحث‌هایی مثل برخورد این پرندگان با خطوط انتقال نیرو و دیگر موارد اینچنین نیز از جمله مواردی هستند كه یقینا باید مورد توجه قرار گیرند.
به عنوان نماینده ایران در كارگروه تخصصی كركس‌ها چه برنامه‌هایی پیش رو دارید؟
ما در نظر داریم كه برای كل ۵ گونه كركس ایران، یك پورتال تخصصی داشته باشیم. این پورتال كمك خواهد كرد كه اخبار، اطلاعات و دانش موجود از كركس‌ها را تكمیل كنیم. تا زمانی كه وضعیت كركس‌ها و تهدیدات آنها را دقیق ندانیم، حفاظت از آنها هم معنایی نخواهد داشت. خبر شروع راه‌اندازی این پورتال به زودی به اطلاع مخاطبین خواهد رسید.
در خصوص بررسی وضعیت حضور كركس‌ها در برخی مناطق هم برنامه‌هایی در دست تدوین داریم. یقینا ورای همه این اقدامات اطلاع‌رسانی و بالابردن دانش عمومی در صدر فعالیت‌ها قرار خواهد داشت.
یكی از انتقادات جدی من در حال حاضر این است كه سازمان حفاظت محیط زیست در حال نگارش برنامه عمل برخی گونه‌ها از جمله كركس مصری است اما نه از متخصصین مرتبط سوال می‌شود و نه اینكه می‌دانند تهدیدات واقعی آن چیست. متاسفانه روال كار در مورد همه گونه‌های حیات وحش این شده كه برنامه عمل جهانی را ترجمه می‌كنند و تصور می‌كنند این برنامه می‌تواند برنامه عمل ملی هم باشد در حالی كه اصلا این‌طور نیست. تهدیدات جهانی گونه‌ها در كل دنیا، فهرست می‌شود اما ممكن است در یك كشور یك تهدید از تهدید دیگر مهم‌تر باشد. ارزیابی جهانی از اولویت‌های حفاظتی یك گونه می‌تواند با اولویت‌های ملی فرق داشته باشد، پس اینكه بخواهیم یك برنامه عمل جهانی را در سطح ملی هم به عنوان برنامه عمل حفاظت از یك گونه مطرح كنیم، كاری است كه از اساس اشتباه است. موفقیت در مواردی مثل اعمال محدودیت مصرف دامپزشكی دیفلوفناك به روشنی ارزش همكاری شانه به شانه بخش دولتی و غیردولتی را آشكار می‌كند.
اگر كركس‌ها بقایای در حال فساد جانوران را از اكوسیستم‌ها حذف نكنند، احتمال پراكنش جدی بیماری‌های مسری وجود خواهد داشت و سلامت اكوسیستم‌ها می‌تواند به راحتی از دست برود.
ما آمار تلفات چند ده عقاب دشتی را به دلیل تغذیه از لاشه مسموم در كنار زباله‌دانی‌ها داشته‌ایم و طبیعی است كه كركس‌ها و پرندگان شكاری ما هم در معرض این خطر هستند. درست است كه در بخش تفكیك زباله پیشرفت‌هایی داشته‌ایم اما هنوز نتیجه‌ای كه باید حاصل نشده.
منبع: روزنامه اعتماد
خانه 
مشاهدات 
خبرنامه 
بازگشت