از ابتدای دهه نود میلادی تا سال ۲۰۰۷ جمعیت ۳ گونه از ۹ گونه کرکس های هند تا میزان بی‌سابقه‌ای بین ۹۷ تا ۹۹/۹ درصد دچار کاهش گردید. در مطالعات انجام شده مشخص شد مصرف داروی دیکلوفناک در دام‌ها دلیل این کاهش جمعیت بوده است.
سخنی در مورد کرکس
کرکس برای طبیعت، پرنده‌ای سودمند و مفید است که در تمامی نقاط زمین به جز قطب جنوب و استرالیا زندگی می‌کند. حضور ۲۳ گونه کرکس در ابعاد و اشکال گوناگون در اقصی نقاط جهان گزارش شده است. این پرندگان باشکوه و بزرگ‌جثه، بسیار مورد علاقه پرنده‌نگرها و سایر دوستداران طبیعت هستند و دیدن آنها در طبیعت با اقبال نیک یاد می‌شود. بسیاری از پرنده‌نگرها برای دیدن گونه‌های مختلف این پرنده مسافت‌های طولانی را طی می‌کنند. در ایران چهار گونه‌ی هما، دال سیاه، دال معمولی و کرکس کوچک (کرکس مصری) زندگی می‌کنند. هما در اساطیر ایران و کرکس کوچک در اساطیر مصر باستان از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. در اساطیر هند نیز از کرکس ها بسیار یاد شده است. جمعیت کرکس ها که بعنوان رفتگران طبیعت شناخته می‌شوند در سراسر جهان به شدت رو به کاهش است. این کاهش جمعیت از سه دهه‌ی پیش آغاز گردیده و از آن پس مطالعات بسیاری برای یافتن علت آن انجام گرفته است.
ماجرای کرکس های هند؛ تجربه‌ای تلخ
از ابتدای دهه نود میلادی تا سال ۲۰۰۷ جمعیت ۳ گونه از ۹ گونه کرکس موجود در شبه‌قار‌ه هند تا میزان بی‌سابقه‌ای بین ۹۷ تا ۹۹/۹ درصد دچار کاهش گردید. در مطالعات انجام شده مشخص شد مصرف داروی دیکلوفناک دلیل این کاهش جمعیت بوده است. دیکلوفناک از طریق لاشه حیوانات اهلی از جمله الاغ و گاو وارد چرخه غذایی کرکس ها شده و با توجه به حساسیت بسیار بالای این پرندگان نسبت به این دارو به سرعت موجب مرگ آنان گردیده است. در آن زمان در بسیاری از مناطق هند برای اینکه حیوانات اهلی بیشتر کار کرده و درد کمتری احساس کنند، دامداران از داروی دیکلوفناک استفاده میکردند.
وضعیت کرکس های هند قبل از بحران
در سال‌های ابتدای دهه نود میلادی جمعیت کرکس ها در هند به قدری زیاد بود که هیچکس در پی شمارش آنها نبود. بر اساس یک برآورد که در مناطق حفاظت شده‌ی هند انجام گرفت، تخمین زده شد که در آن زمان حدود چهل میلیون کرکس در هند زندگی می‌کرده‌اند. کرکس ها در همه جای هند دیده می‌شدند. در شهرها و حومه‌ها، بر روی درختان و تیرهای برق، روی صخره‌ها یا سقف خانه‌ها می‌نشستند یا در کنار جاده‌ها بر روی اجساد حیوانات تجمع میکردند و یا همچون ابری سیاه در آسمان می‌چرخیدند.
تنها در حدود یک دهه جمعیت ۳ گونه‌ی کرکس در هند با سرعتی حیرت‌انگیز دچار سقوط گردید، بطوریکه تا لبه پرتگاه انقراض پیش رفتند. از این سقوط مرگبار جمعیتی، بعنوان بزرگ‌ترین و سریع‌ترین کاهش جمعیت در بین گونه‌های پرندگان در سراسر جهان یاد می‌شود. در ابتدا افراد کمی از این کاهش جمعیت مطلع شدند تا اینکه بر اساس گزارش‌های پراکنده از سوی محققان و روستاییان زنگ خطر به صدا درآمد و مشخص شد که این پرندگان سودمند دیگر به راحتی در همه جا مشاهده نمی‌شوند.
تحقیق برای یافتن دلیل کاهش جمعیت کرکس های هند
دکتر ویبو پراکاش دانشمند شاغل در انجمن تاریخ طبیعی بمبئی در سال‌های ۱۹۸۷ و ۱۹۸۸ در یک پارک ملی در راجستان تعداد ۳۵۳ لانه‌ی فعال کرکس را در ۲۹ کیلومتر مربع شمارش نمود اما این تعداد لانه تا سال ۱۹۹۶ نصف گردید. این کاهش جمعیت، دکتر پراکاش را در شوک عمیقی فرو برد او کرکس های مرده‌ای را پیدا کرد که در پوشش گیاهی و یا روی درختان و حتی در لانه‌ها از بین رفته بودند. دکتر پراکاش در همین ارتباط در مصاحبه‌ای گفته بود: “من نگران و گیج بودم و نمی‌توانستم بفهمم که چه اتفاقی برای کرکس ها افتاده است”. سرانجام در سال ۲۰۰۰ دیگر هیچ کرکسی در آن منطقه باقی نماند.
فعالیت‌های دکتر پراکاش اولین زنگ خطر را به صدا درآورد و متعاقب آن بزودی گزارش‌های بسیاری مبنی بر کاهش جمعیت کرکس ها از سراسر هند سرازیر گردید تا اینکه برآوردهای اخیر نشان داد که از جمعیت ده‌ها میلیونی این سه گونه کرکس تنها در حدود ۲۰ هزار کرکس باقی مانده بود. در سال ۲۰۰۰ اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) هر سه گونه کرکس یاد شده را در لیست بالاترین ریسک در خطر انقراض اعلام کرد یعنی تا انقراض این گونه‌ها تنها یک قدم باقی مانده بود مگر اینکه اقدامات بسیار فوری و موثر برای احیای جمعیت آنها انجام میشد.
بررسی دلایل احتمالی کاهش جمعیت کرکس های هند
تا آن زمان کاهش چشمگیر و حیرت‌انگیز جمعیت این پرندگان، در نهایت این سوال را پیش روی محققان قرار داده بود که چه مشکلی پیش آمده است؟ سوالی که در آن زمان پاسخ به آن چندان آسان نبود. کاهش جمعیت پرندگان دلایل گوناگونی دارد از جمله شکار غیرقانونی، اپیدمی‌ها و یا تخریب زیستگاه اما هیچ یک از این عوامل پاسخگوی مقیاس و گستردگی سرعت کاهش جمعیت کرکس ها در هند نبود. در ابتدا زیست‌شناسان تجمع بیولوژیکی آفت‌کش‌هایی همچون DDT را به عنوان علت بالقوه برای از بین رفتن کرکس ها برشمردند. DDT قبلا در دهه‌ی ۱۹۶۰، عقاب‌های سرسفید را در آمریکا مسموم نموده و با خطر انقراض روبرو کرده بود. گرچه آثاری از بقایای سموم دفع آفات در برخی از لاشه‌های کرکس ها مشاهده گردید اما باز هم پاسخ قطعی برای کاهش جمعیت سریع کرکس ها به شمار نمی‌رفت. از سوی دیگر در نزد روستاییان دلایل عجیب و غریبی برای این کاهش جمعیت برشمرده میشد. از جمله برخی روستاییان بر این عقیده بودند که آمریکایی‌ها کرکس ها را گرفته و به اسارت درآورده یا کشته‌اند. تا آن زمان عدم وجود امکانات تشخیصی در هند و همچنین قوانینی که اجازه نمی‌داد لاشه‌ی کرکس ها برای آزمایش به خارج از کشور انتقال یابد، مشکل تشخیص علت را سخت‌تر کرده بود.
دیکلوفناک، دلیل مرگ چشمگیر کرکس های هند
با فراتر رفتن نگرانی‌ها از مرزهای هند و درگیر شدن جامعه‌ی بین‌الملل با این موضوع حیاتی، یک تیم شامل ۱۲ دانشمند تشکیل گردید که با آزمایش لاشه کرکس ها در پاکستان سرانجام مقصر اصلی یعنی داروی دیکلوفناک را یافتند. دیکلوفناک یک داروی ضدالتهاب است که برای گاو تجویز میشد. کرکس هایی که از لاشه گاوهای تازه درمان شده تغذیه میکردند دچار نارسایی کلیوی شده و به سرعت از بین می‌رفتند. دیکلوفناک ابتدا برای انسان تولید و تجویز می‌گردید اما برای دامداران هندی که برای امرار معاش به گاوهای خود متکی بودند، این داروی ضددرد که بسیار ارزان هم بود بزودی به موهبتی تبدیل گردید که با مصرف آن توسط دام‌ها بهره‌ی بیشتری از حیوانات خود می‌بردند. برای کرکس ها به عنوان رفتگران و پاکیزه‌کنندگان طبیعت، لاشه‌های گاو رایج‌ترین منبع غذایی در کشوری با بیشترین جمعیت گاو در جهان بود. در حالی که به دلایل مذهبی حمل و جابه‌جایی لاشه‌های گاو تابو محسوب میشد وظیفه رهایی از آن لاشه‌های پوسیده و متعفن، قرنها بر عهده کرکس ها گذاشته شده بود. وظیفه‌ای که با مصرف دیکلوفناک در دامداری‌ها ناتمام ماند.
سایر گونه‌های کرکس در هند بنا بر دلایلی که دکتر پراکاش بدان اشاره کرده از مرگ در اثر دیکلوفناک در امان ماندند. پراکاش در این‌باره توضیح داده: “این گونه ها مهاجر هستند و بسیاری از آنها در قسمت‌های بالای هیمالیا و آسیای مرکزی حضور دارند. جایی که استفاده از چنین داروهایی نادر است.”
اهمیت کرکس ها برای سلامت جوامع انسانی
بغیر از افرادی که دستی بر آتش حفاظت از محیطزیست داشتند و قدر کرکس ها را بخوبی میدانستند، احساس خطر از فقدان این رفتگران طبیعت در بین اقشار مختلف جامعه بسیار دیرهنگام بود. جوامعی که قرنها با بی‌مهری به کرکس ها نگریسته و در فرهنگ و ادبیات خود با مفاهیمی مذموم و نکوهیده از این پرندگان سودمند یاد میکردند، سرانجام به اشتباه خود پی برده و نقش مهم و حیاتی این پرندگان را دریافتند. آنها دریافتند که کرکس ها نقش مهمی به عنوان پیشرو و خطشکن در اکوسیستم بازی می‌کنند. دفع سریع و کارآمد اجساد حیوانات مانع از گسترش باکتری‌های کشنده میگردد و از سوی دیگر دمای بالای بدن و اسیدهای قوی معده به کرکس اجازه می‌دهد لاشه آلوده به باکتری‌هایی مانند سیاه زخم را بدون هیچ‌گونه عوارض بلعیده و نابود کند. کاهش چشمگیر جمعیت کرکس ها، مشکلی بزرگ ایجاد کرد که درپی آن میلیون‌ها لاشه‌ی در حال پوسیدن بر روی زمین باقی مانده و احتمال شیوع بیماری‌هایی مانند سل، سیاه‌زخم، تب مالت، تب برفکی و بسیاری بیماری‌های دیگر به شدت افزایش یافت.
افزایش جمعیت سگها
همزمان با کاهش جمعیت کرکس ها، جمعیت سگها و موش‌ها به علت وفور زباله در هند به شدت افزایش یافت. بر خلاف کرکس ها که متابولیسم آنها یک بنبست واقعی برای گسترش بیماری‌های واگیردار است، سگها و موش‌ها ناقل عوامل مختلف بیماری‌زا هستند. دکتر پراکاش تنها در یک منطقه که دفع زباله صورت میگرفت طی تحقیقی متوجه شد که تعداد ۱۰۰ سگ حاضر در آن منطقه بلافاصله پس از غیبت کرکس ها به ۱۲۰۰ سگ افزایش یافت. در غیاب کرکس ها در مجموع حدود ۶ میلیون سگ به جمعیت سگ‌های هند اضافه گردید. افزایش ناگهانی جمعیت سگها در هند پیامدهای ناگواری به همراه داشت و باعث شیوع بیماری هاری و از دست رفتن جان انسان‌های بیشماری گردید. به این ترتیب از دست دادن یک پرنده منجر به بحران سلامت بزرگی گردید و یک فاجعه‌ی حفاظتی به فاجعه‌ای انسانی بدل شد.
شروع عملیات نجات کرکس ها
مطالعات انجام شده در هند نشان داد در مورد پرندگانی همانند کرکس ها که هر سال تنها یک جوجه پرورش میدهند و دوران پرورش جوجه‌ها طولانی و سخت است در صورتیکه با کاهش جمعیتی بیش از ۵ درصد در سال مواجه شوند، فرصت و شانس کمی برای احیای جمعیت آنها وجود خواهد داشت. بنابراین در شرایطی که بیش از ۹۷ درصد از جمعیت کرکس ها از بین رفته بود چشم‌انداز تیره و تاری برای احیای جمعیت کرکس ها در مقابل محققان و دانشمندان قرار گرفت. اما خبرهای خوبی نیز از نجات کرکس ها البته به مرور و با سرعت بسیار کم در راه بود. در سال ۲۰۱۷ یک تحقیق که در نشریه دانشگاه کمبریج منتشر شد نشان داد که کاهش جمعیت کرکس ها گرچه در سطح بسیار پایین اما کند و یا معکوس شده بود.
اعمال ممنوعیت بر داروهای خطرناک برای کرکس ها
هند سرانجام در سال ۲۰۰۶ استفاده از داروی دیکلوفناک را در مصارف دامپزشکی ممنوع اعلام کرد. این ممنوعیت در پی توصیه‌ی نهادهای حافظ محیطزیست انجام گرفت و همزمان شناسایی جایگزین‌های ایمن برای دیکلوفناک نیز در اولویت قرار گرفت. پاکستان و نپال نیز استفاده از دیکلوفناک را ممنوع نموده و از طرح‌های احیای جمعیت مشابهی برای کرکس ها استفاده نمودند. از دیگر اقداماتی که با هدف نجات جمعیت کرکس ها آغاز شد، پرورش این پرندگان در اسارت بود. برای این منظور چندین مرکز پرورش در هند تاسیس شد که اقدام به آماده‌سازی نسل‌های جدیدی از کرکس ها و رهاسازی آنها در طبیعت می‌نمود و منطقه‌ی امن و عاری از دیکلوفناک در شعاع ۱۰۰ کیلومتری اطراف این مراکز پرورش تعیین گردید. همچنین برای حفظ جمعیت موجود کرکس ها در هند نیاز به وضع قوانین نظارتی سختگیرانه‌ای بود. نظارت شدید بر ممنوعیت استفاده از دیکلوفناک همزمان با ایجاد و اجرای کمپین‌های آگاهی بخشی برای داروخانه‌ها و دامداران از اقداماتی بود که در دستور کار همه‌ی دست‌اندرکاران عرصه حفاظت از محیطزیست هند قرار گرفت.
مشکلات پیش رو
در سال ۲۰۱۳ بررسی‌هایی که بر روی لاشه گاوها انجام شد نشان داد که استفاده از دیکلوفناک به کمتر از ۲ درصد از کل دام‌ها کاهش یافته است. گرچه این میزان در راجستان با مقدار ۵ درصد همچنان نگران کننده بود. همچنین بر اساس یک نظرسنجی که در داروخانه‌ها انجام گرفت مشخص شد که دیکلوفناک دیگر در ایالت آسام استفاده نمی‌شود. اما با وجود این کاهش شدید مصرف و شناسایی همزمان داروی جایگزین و ایمن ملوکسیکام، فرمول انسانی دیکلوفناک همچنان بصورت غیرقانونی در برخی نقاط هند استفاده میشد. دولت هند برای پر کردن این شکاف در سال ۲۰۱۵ در دسترس بودن فرمولاسیون دیکلوفناک انسانی را به ۳ میلی لیتر محدود کرد و ویال‌های بزرگ ۳۰ میلی‌لیتری که برای استفاده در دامپزشکی‌ها مناسب بود را ممنوع کرد.
اعتراض شرکت‌های داروسازی هند
این ممنوعیت اعتراض برخی شرکت‌های بزرگ داروسازی هند را در پی داشت اما دادگاه عالی هند این ممنوعیت‌ها را تایید کرد. در حکم دادگاه که در اکتبر ۲۰۱۷ ابلاغ گردید چنین آمده بود: ” کرکس ها به طور جهانی به عنوان کارگران بهداشتی طبیعت پذیرفته شده‌اند و وجود آنها برای تعادل زیست‌محیطی و اکولوژیکی جهان کاملاً ضروری است. بنابراین، حفظ جمعیت کرکس ها قابل مذاکره نیست.”
همزمان با این حکم هشدارهایی نیز به گوش میرسید مبنی بر اینکه تا پایان بحران راه درازی در پیش است و استفاده از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی مثل آسکلوفناک، کارپروفن، فلونیکسین و کتوپروفن که برای کرکس ها حکم سم را دارند همچنان ادامه دارد و باید قطع شود. تا آن زمان هیچ‌گونه ابتکاری برای اعمال ممنوعیت بر استفاده از این داروها وجود نداشت و مقامات وزارت محیطزیست هند معتقد بودند این کار دشوار خواهد بود و احتمالاً با مقاومت شدید صنعت داروسازی قدرتمند هند روبرو خواهد شد.
اقدامات صورت گرفته
اجرای طرح‌های احیای جمعیت کرکس ها، همکاری تمامی بخش‌های مربوطه از محیطزیست تا بهداشت و دامپروری را در پی داشت. عدم استفاده کامل از دیکلوفناک و آزمایش ایمنی داروهای جدید دامپزشکی ضرورت یافت و توسعه‌ی سیستم‌های دفع لاشه کارآمد نیز در اولویت قرار گرفت. اقدامات دیگر برای جلوگیری از کاهش جمعیت کرکس ها شامل ایجاد مناطق امن و حفاظت از محل‌های زادآوری کرکس ها نیز که همچنان برای توسعه ناپایدار زیرساخت‌ها و دیگر پروژه‌های توسعه تخریب می‌شدند در دستور کار قرار گرفت. برای اجرای موفقیت‌آمیز طرح‌ها، سایر تهدیدهای موجود نیز از جمله خطوط انتقال برق و توربین‌های بادی که تلفات فزاینده‌ای بر کرکس ها تحمیل میکردند مورد بازبینی قرار گرفت. متاسفانه ارزش کرکس ها تنها هنگامی برای انسان مشخص گردید که این پرندگان ارزشمند در پیشگاه مرگ به زانو درآمدند.
منبع: انجمن حفاظت از پرندگان اواي بوم
نگارنده مقاله: محمدعلی آقاابراهیمی
خانه 
مشاهدات 
خبرنامه 
بازگشت